KEDİLER, STRES ve DAVRANIŞ PROBLEMLERİ

KALITIM VE ÇEVRE 

Bir kedinin zorluklarla başa çıkabilme becerisini hem genetik yapısı hem de ana rahminden başlayan gelişim sürecindeki çevresel etkiler belirler. Bu nedenle, spesifik durumlarda kedilerin ne derece strese gireceği değişkenlik gösterir.

Anne kedilerin hamilelik döneminde strese maruz kalmaları, yetersiz beslenmeleri, yavrularının da stres yaşamaya ve birçok davranış probleminin etkeni olan uyum başarısı düşük baş etme stratejileri geliştirmeye daha yatkın olmalarına neden olabilir. Babaları ve anneleri insanlara yaklaşan, arkadaşça davranan kedilerin yavruları, özellikle de 2. ve 8. haftalar arası insanlarla pozitif temaslar deneyimledilerse, insanlara çok daha sıcak davranan, yabancı nesnelere daha kolay yanaşabilen bireyler olabilmektedir.

Kedileri en az 8 haftalıkken, idealde 10-12 haftalık olduktan sonra sahiplenmek, biliniyorsa anne ve babası insanlara yaklaşan kedilerin yavrularını sahiplenmek, 2. ve 8. haftalar arasında insanlarla pozitif sosyal etkileşimler yaşamış yavruları sahiplenmek, insanlı yaşamında kronik stres yaşama potansiyeli daha az olacak bir yavruyu sahiplenmek demektir.  

ERKEN DÖNEM SOSYALİZASYONLARI VE HABİTUASYONLARI

Habituasyon kedinin kendisi için önemsiz, tekrar eden çevresel uyaranlara (görüntüler, sesler, kokular, olaylar...) alışması ve varlıklarını önemsememesi; stres, kaygı, korku duymayacak hale gelmesidir. Sosyalizasyon, kedinin yaşam ortamında bulunan diğer kedi, insan, varsa köpek vb. petlere alışması ve varlıklarında stres, kaygı, korku duymaması, onlarla pozitif sosyal ilişkiler ve bağlar kurabilir hale gelmesidir. Bu konulardaki becerilerin kedilere küçüklükte kazandırılması çok daha kolay olmakla birlikte her yaşta önemli ilerlemeler kaydedilebilir. ("Kedi Eğitimi" sayfamızdaki "Duyarsızlaştırma ve Karşı Koşullandırma" başlığından, "Kedi Eğitimi Örnekleri" bölümümüzdeki "Korkmama Eğitimi" sayfamızdan faydalanabilirsiniz.) 

Yavru kedilerin erken gelişim döneminde, özellikle belirleyici sosyalizasyon dönemi denen 2. ve 8. haftalar arasında, insanlarla pozitif nitelikli deneyimler yaşamaması ve genel olarak yavruluk süresince, hayatlarının ileriki dönemlerinde karşılaşacaklarına benzer nitelikteki olayları, görüntüleri, sesleri ve kokuları deneyimlememeleri, bu durumlar oluştuğunda daha kolay strese girmelerine ve korkmalarına yol açar; dolayısıyla yavru kedileri, onları rahatsız etmeyecek biçimde, pozitif pekiştirmenin yoğun olarak kullanıldığı kurgular içinde hayatlarında daha sonra karşılaşabilecekleri uyaranlara azdan çoka giden bir rejimde yavaş yavaş maruz bırakmak ileride daha az stres yaşayacak kediler olmaları için önemlidir.  (Pozitif pekiştirmeyle ilgili daha fazla bilgi için "Kedi Eğitimi" bölümümüzdeki "Kedi Eğitimi - Temeller" sayfasından faydalanabilirsiniz.) 

BÖLGECİLİK, REKABET, TEHDİT ALGISI, ÖNGÖRÜLEBİLİRLİK ve KONTROLDE OLMA DUYGUSU

Kediler bölgeci hayvanlardır; belirli kriterleri sağlayan bir alanı sahiplenirler ve bu alana hayattaki en büyük değeri verirler. Bu kriterlerin en önemlilerinden biri rekabetin azlığıdır; bunun nedeni temel çevresel kaynaklara erişimlerinin rahat ve problemsiz olmasına çok önem vermeleridir. Temel çevresel kaynaklar; su, av hayvanları, güvenli yerler (dinlenme/uyuma/saklanma yerleri) ve tırmalama nesneleridir. Bunların her birini rakip kedi ve hayvanlarca engellenmeden gerçekleştirebilmek kedinin bir alanı bölgesi olarak sahiplenebilmesinde önemli bir faktördür. Yani rakip miktarı ne kadar az, kaynak miktarı da ne kadar fazla olursa kedi için stres o kadar azdır.

Bölgecilikteki diğer bir kriter potansiyel tehdit düzeyidir. Potansiyel tehditler ne kadar azsa bir yeri kedinin sahiplenme ihtimali artacaktır. Potansiyel tehditler hem kedileri avlayabilecek başka hayvanlar hem de kedinin kaynaklara erişimini zorlaştırabilecek (ya da öyle olmasa bile kedinin öyle algılayabileceği) her türlü hayvan, olay, durum ya da nesnedir.

Başka bir kriter, öngörülebilirlik ve kontrolde olma duygusudur. Kediler yeni olan her şeyi (olay, durum, nesne, koku, ses, görüntü…) önce potansiyel tehdit ve tehlike olarak algılamaya eğilimlidir; doğada büyük oranda soliter yaşayan bir hayvanın hayatta kalma ihtimalini arttırması için bu aşırı hassasiyet ve tetiktelik çk önemli bir evrimsel araçtır. Bir bölgedeki günlük yaşam akışı ne kadar rutinleşmişse, sıradışı uyaranlar, olaylar ya da durumlar ne kadar azsa; günlük yaşam akışındaki düzen ve istikrar ne kadar fazlaysa; nesnelere, olaylara, durumlara, seslere, kokulara, görüntülere kedinin aşinalığı ne kadar fazlaysa, her bir temel çevresel kaynak için ne kadar fazla sayıda opsiyon mevcutsa öngörülebilirlik, kontrolde olma duygusu ve çevresel güvenlik duygusu o kadar artar, tehdit ve tehlike algısı o kadar azalır ve kedinin bir yeri bölgesi olarak benimseme olasılığı ya da halihazırda benimsediği bölgesindeki esenliği artar.

Kedinin bölgesi olarak benimsediği bir alanda, kedi bakımında evlerimizde, yukarıdaki kriterler kedinin doğasının ve bireysel mizacının gerektirdiği düzeyde sağlanmazsa ve bu durum devamlılık gösterirse kedi kronik stres yaşar; stres belli bir düzeyin üstüne çıktığında da o alanı bölgesi olarak benimsemekten vazgeçebilir ve terk etmek isteyebilir. (Stres faktörlerinin artması, alışılan rutinin bir anda değişmesi gibi nedenlerle kedilerin evlerini terk etmesinin birçok örneği bilinmektedir. 10 yıllık kediniz, mesela, köpeğinizin doğum yaptıktan kısa süre sonra evi terk edebilir. Bir anda hiç yoktan 5-6 yeni canlının yaşam alanında belirivermesi, evdeki rutin düzenin uzunca bir süredir hamile köpeği ve doğumla birlikte yavruları da merkez alacak şekilde ciddi ölçüde değişmesi, kendisine gösterilen ilginin ve bakımın azalması kısa sürede kedinizin kaldırabileceği stres düzeyinin aşılmasına neden olabilir. Çevremizde yaşanmış bir olaydır.) Bölgesini terk etme imkânı yoksa hastalanabilir, depresyona girebilir ve/veya davranış problemleri ortaya çıkabilir. 

Ele aldığımız bu kedi özellikleri doğrultusunda aşağıdakilere dikkat etmek, stressiz bir kedi çevresi ve kedi yaşamı kurgulamak açısından önemlidir:

• Kedinizin temel çevresel kaynaklarını eksiksiz ve çoklu olarak sağlamalı ve erişiminin sorunsuz olduğundan emin olmalısınız. Birden fazla kediniz varsa ve birbirlerini yalama, beraber dinlenme/uyuma, kafa sürtme, kuyruk dolama, beraber oynama gibi belirgin arkadaşlık davranışları göstermiyorlarsa bu kedileri, fiziksel olarak kavga etmiyorlarsa bile, birbirlerinden hoşlanmayan rakip kediler olarak kabul etmeli ve tüm çevresel kaynakları çoklu ve ayrı sunmaya özellikle dikkat etmelisiniz. Her bir kaynak için “farklı yerlerde konumlandırılmış, en az kedi sayısı+1” kuralını aklınızda tutmalısınız. İki kediniz varsa, farklı yerlerde konumlandırılmış biçimde en az 3 WC, 3 yemek kabı, 3 güvenli yer… Bu konuda detaylı bilgi için “Evdeki Kedi” bölümümüzdeki “Kediler ve Kaynaklara Erişim” sayfamızdan faydalanabilirsiniz. 

• Kedinizin evde tehdit olarak algıladığı şeyleri kedinizin beden dilini gözlemleyerek (yavaş çekimde gibi hareket etme, tehdit olarak algıladığı şeye dikkatini vermişken en küçük bir dış uyarandan bile aşırı irkilme, kuyruğun yere paralel ya da hafif aşağı açılı olması gibi) tespit etmeli ve tehdit algısını yok etmek için gerekenleri yapmalısınız. Ya bu algıyı oluşturan şeyleri hayatından çıkarmalı ya da buna imkân yoksa “duyarsızlaştırma ve karşı koşullandırma” eğitimiyle kedinizin tehdit algısını bitirmeli, gerekirse kaçınmadan hoşlanmaya çevirmelisiniz. (Bu konuyla ilgili “Kedi Eğitimi” bölümümüzdeki “Korkmama Eğitimi” sayfamızdan faydalanabilir; elektrikli süpürge örneği üzerinden bunun nasıl yapılabileceğini öğrenebilirsiniz.) Tehdit algısının sebebi evdeki başka bir insan ya da hayvansa kedinize öncelikle ve acilen, bazıları mutlaka yüksek noktalarda, tehdit kaynağının erişemeyeceği konumlarda olmak üzere,  "güvenli yer"ler sağlamalısınız. Bunlar kedinize istediğinde kolay uzaklaşma ve erişilememe opsiyonları sağlayarak çevresine dair hissettiği güvensizlik duygusunu azaltarak kontrolde olma ve güvenlik duygularını arttıracaktır. Sorunun devam etmesi durumunda sertifikalı bir kedi davranışları danışmanından hizmet almak gerekir.  

• Kedinizin alıştığı günlük hayat rutinlerinin o şekilde devam etmesi ve kedinizle olan etkileşimlerinizde davranışsal olarak istikrarlı ve öngörülebilir olmanız, sürprizlerin olmaması kronik stresi azaltmak açısından çok önemlidir. Kedinizin hayatına girecek yeni nesneleri, durumları, deneyimleri, olayları kademelendirilmiş tedrici bir rejimde, pozitif ilişkilendirmelerle hayatına sokmalı ve alışması için zaman tanımalısınız. Olmuyorsa, koşullar izin veriyorsa, zorlamamalısınız. (Parazit ilacı uygulanması, taşıma çantasına girmek ve veterinere gitmek, tırnak kesimi, diş fırçalama, elektrikli süpürge kullanımı vb. birçok durumda koşullar buna izin vermez, yani kedinizin normal şartlarda çok korkabileceği ve hiç sevmeyeceği bazı şeyler hayatında olmak zorundadır. Bu gibi durumlarda duyarsızlaştırma ve karşı koşullandırma eğitimi uygulamanız gerekir. Yukarıdaki linklere tıklayarak bu eğitimleri öğrenebilirsiniz.)

KEDİNİN KEDİLİĞİNİ ÇEVRESEL DÜZENLEMEYLE VE AKTİVİTELERLE DESTEKLEMEK

Bir kedinin kendini iyi hissedebilmesi ve kronik stres yaşamaması için kendisine sunulan sevgi, gıdaya kolay erişim ve ev ortamının vahşi yaşama göre sağladığı sıradışı güvenlik yeterli değildir. Kedinin, özellikle de dışarı çıkarılmayan bir kediyse, başta avcılık davranışları olmak üzere doğal davranışlarını her gün yeterli miktarda sergilemesine izin verecek ve bunları teşvik edecek dinamik bir çevre kurgusu şarttır. Kapalı ev ortamının dışarıya göre çok daha az doğal unsur ve uyarana sahip olması da evi kedi için daha baştan problemli bir çevre haline getirir. Kedi için doğal bir habitatı ve yaşamı simüle edecek şekilde evinizi düzenlemeniz ve aktiviteler gerçekleştirmeniz kedinizin bedensel-psikolojik sağlığı ve kronik stresin engellenmesi için çok önemlidir:

• Bazıları mutlaka yüksekte olan güvenli yerler. 

• Kedinin en çok gezindiği rotalarda, en çok zaman geçirdiği yerlerde, dışarı açılan kapıların yakınlarında konumlandırılmış stabil ve kedinin eğim ve malzeme tercihlerine uygun tırmalama çözümleri. 

• Tavana yakın seviyelere varan tırmanma opsiyonları ve yüksek seviyelerde gezinme, dinlenme, uyuma imkânları. 

• Doğal yaşamdaki avlanma süreçlerini simüle eder nitelikteki interaktif oyunlar. (Kedinizi her gün kedi oltasıyla oynatmalısınız.)

• Gıdanın puzzle besleyicilerle ve evde farklı yerlere dağıtılarak verilmesi.

• İnsanların ev yaşamının kedilerin kokusal olarak rahatsız olmayacağı şekilde kurgulanması ve sürdürülmesi.

• Kedilerin görsel, işitsel, dokunsal, tatsal ya da kokusal olarak ilgisini çeken uyaranların, mümkünse doğadaki hallerine benzer şekilde, kedinin ev hayatına entegre edilmesi.

Bu konuda detaylı bilgi için “Evdeki Kedi” bölümümüzden faydalanabilirsiniz.

KEDİNİZİN KİŞİLİĞİNE SAYGI

Genel türsel gereksinimlere ek olarak kedinizin kişiliğinden kaynaklı bireysel tercihleri de olacaktır. Kronik stresin yönetimi açısından bu konuda da hassas olmalı ve kedinizin mizacına bağlı tercih ve gereksinimlerine de saygı göstermeli ve bunları karşılamalısınız.

En çok karşılaşılan sorunlarla ilgili aşağıdaki sayfalarımızdan yararlanabilirsiniz:

KEDİLERDE SALDIRGANLIK

KEDİLER VE TUVALET SORUNLARI

KEDİLERİN EŞYALARA ZARAR VERMESİ

KEDİLERİN TEZGÂH VB. İSTENMEYEN YERLERE ÇIKMASI