Kedime Clicker ile Nasıl Eğitim Verebilirim?

Nasıl Komut Öğretebilirim?

UYARIClicker, pozitif pekiştirme eğitiminde kullanılan yardımcı bir araçtır. Öncelikle, pozitif pekiştirmeyi ve bu eğitimde kullanılan temel teknikleri öğrenmek, istediğiniz herhangi bir eğitimi koşullarınıza ve kedinizin mizacına göre baştan sona tasarlayabilmeniz ve kedinizi ne yaptığınızı bilerek eğitebilmeniz için gereklidir. Bunun için bu bölümün önceki sayfalarından faydalanabilirsiniz.

Clicker Nedir?
Clicker, Kedi Eğitiminde Ne İşe Yarar?

Clicker; pozitif pekiştirme prensibine dayanan hayvan eğitimlerinde kullanılan, istenilen bir davranış gerçekleştiği anda düğmesine basılan ve net bir "klik" sesi çıkararak hem o davranışın doğru davranış olduğunu hem de ödülün hemen geleceğini hayvana bildiren, eğitime yardımcı, işitsel bir davranış işaretleyicisidir. Clicker'a ve bu işlevi gören alternatiflere imleyici ya da işaretleyici denir. (İng.: "marker") Bu işlevler (doğru davranışın ne olduğunu ve ödülün hemen geleceğini hayvana bildirme) clicker'a özel değildir; kediyi rahatsız etmeyen, net bir sinyal niteliği taşıyan ve ödülün hemen geliyor olduğunu hayvana bildirme niteliği kazandırılmış başka uyaranlar da aynı amaçla kullanılabilir. Bu bir sözcük, bir araç yardımıyla ya da kendi çıkardığınız bir ses (cıklama sesi, parmak şıklatma vb.), görsel bir işaret (bir jest ya da açılıp-kapanan küçük bir fener ışığı vb.) olabilir. İmleyiciler hayvana ödülün yani "birincil pekiştirici"nin geleceğini sinyalledikleri için kısa zamanda kısmi ödül niteliği de kazanırlar; bu yüzden "ikincil pekiştirici" olarak da adlandırılırlar. Klik sesinin ya da imleyici olarak ne kullanılıyorsa onun başta hayvan için hiçbir anlamı yoktur. Bu nedenle, eğitimlerde kullanılmadan önce basit bir ön çalışmayla hayvana klik sesinin "ödül geliyor" anlamına geldiği öğretilir. Bu çalışmanın nasıl yapılacağı aşağıda anlatılmaktadır.

Kedi eğitiminde kullanılabilecek farklı clicker modelleri.

FARKLI MODELLERDE ÜÇ CLICKERWikimedia Commons

ENTEGRE BURUN HEDEFİ OLAN TELESKOPİK CLICKER

Kedi ve genel olarak tüm hayvan eğitimlerinde, istenen davranış gerçekleştiğinde ödülün hiç gecikmeden, anında gelmesi çok önemlidir. Ancak bu koşul sağlanırsa hayvan hangi davranışıyla ödülü kazandığını anlayabilir ve dolayısıyla doğru davranış pekişmiş olur. Clicker'sız pozitif pekiştirme eğitiminde, yani istenen davranış üzerine hemen ödülün geldiği eğitimde, bu ödül doğru davranışın hem imleyicisi hem de pekiştiricisidir. Clicker kullanıldığında imleme işlevi clicker'a geçer; pekiştirme işlevi sonrasında verilen ödülde olur. Koşullar elveriyorsa, yani ödüllendirme gecikmeksizin, en fazla 1-2 saniye içinde yapılabilecekse eğitimi clicker vb. başka bir imleyici kullanmadan, doğrudan ödüllendirmeyle yapmakta hiçbir sakınca yoktur, eğitim performansı ve öğrenme becerisi açısından bir azalma olmaz. Bununla birlikte, ödüllendirmenin anında yapılması koşulunu sağlamanın kolay olmadığı birçok durum olabilir; mesela kediniz sizden biraz uzakta bir yerdeyken ya da size arkası dönükken doğru davranışı gösterirse o anda hemen ödül mamasını ulaştıramazsınız. Böyle koşullarda clicker gibi uzaktan imleme işlevi görebilen uyaranlar gerekir.

Hayvan eğitimi çevrelerinde geniş kesimlerce clicker her ne kadar en iyi eğitim yöntemi olarak (hayvanın davranışı daha çabuk öğrenebilmesi ve daha doğru uygulaması açısından) görülse de bu konudaki bilimsel çalışmalar, clicker'ın, yani "doğru davranış+klik+ödül" şeklindeki eğitimin, "doğru davranış+ödül" şeklindeki basit pozitif pekiştirme eğitiminden daha etkili olmadığına işaret etmektedir. İki yöntemle de benzer ve başarılı sonuçlar elde edilmektedir (clicker'sız eğitimde ödüllendirmenin gecikmeksizin yapılması koşulu sağlanabiliyorsa).

NOTLAR:

İmleyici olarak clicker tek opsiyon değildir. Bir sözcük kullanmak, ağzınızla "cık" sesi çıkarmak, bir tükenmez kalemin düğmesiyle kliklemek gibi sesleri de kullanabilirsiniz. Önemli olan bu sinyalin kedinizi rahatsız etmeyen, korkutmayan, kısa, net, hep aynı ve çevredeki diğer uyaranlardan ayrışır nitelikte olmasıdır.
Eğer imleyici olarak bir sözcük de kullanmak isterseniz, ki bu kesinlikle iyi bir fikirdir, tek ya da en fazla iki heceli ve günlük konuşmanızda kullanmadığınız bir sözcük olmasına, her seferinde aynı tonda söylemeye dikkat etmelisiniz. (Günlük yaşamınızda, kedinizin olduğu yerde İngilizce konuşmuyorsanız "yes" bu açılardan iyi bir sözcüktür.) Kelime kullanmanın önemli avantajlarından biri yanınızda clicker olmasa da kedinizin herhangi bir konudaki doğru davranışını imleyebilmenizdir (tabii hemen arkasından asıl ödülün, birincil pekiştiricinin, gelmesi gerekir). Diğer bir avantaj, elinizin boş kalmasıdır çünkü bazı eğitimlerde bir elinizde hedef çubuğu diğer elinizde ödül mamasını tutmanız gerekebilir. Bir de clicker varsa işler biraz zorlaşabilir. Başka önemli bir avantaj ise birden fazla kediniz varsa her biri için ayrı imleyici sözcükler kullanabilmenizdir; bu şekilde, bir kedi istediğiniz davranışı gösterdiğinde ona özel olan sözcüğü söylersiniz ve ortamdaki diğer kedileriniz onun eğitiminden etkilenmez.
Kedinizi hem bir sözcüğe hem de clicker'a ayrı ayrı da koşullayabilirsiniz. Yanınızda clicker yoksa ya da o anda clickerla uğraşmak istemiyorsanız imleyici sözcüğünüz+ödül ile gerekli davranış pekiştirmelerini yapabilirsiniz.
Her eğitimde imleyici (clicker, sözcük vb.) kullanmak zorunda değilsiniz. Kediniz istenilen davranışı gösterdikten hemen sonra (en fazla 1-2 saniye gecikmeyle) ödüllendirebiliyorsanız eğitim çalışmalarını imleyici olmaksızın aynı performansla yine yapabilirsiniz... Clicker ya da sözcük gibi bir imleyici kullanmak, yukarıda ifade edilen nedenlerden dolayı işleri kolaylaştırır ve özellikle bazı eğitimlerde de zorunluluktur.
Kediniz sağırsa, ışık düzeyi az bir feneri hızlıca açıp kapayarak imleyicilik işlevini görsel olarak gerçekleştirebilirsiniz.
İmleyici olarak; clicker, sözcük, ışık, parmak şıklatma, cık sesi, ne kullanırsanız kullanın öncelikle kedinizi buna koşullamalısınız (bkz. "Kedi Eğitimi-Temeller" sayfamızda "Klasik Koşullanma"); yani imleyici kediniz için net ve şüphesiz biçimde "ödül geliyor" anlamına gelmeli. Hemen aşağıdaki "Kedi için Clicker Koşullama Eğitimi"nde bu anlatılmaktadır.

Kedi Eğitiminde Clicker Nasıl Kullanılır?

KEDİ İÇİN CLICKER KOŞULLAMA EĞİTİMİ: Clicker'ı, sözcüğünüzü ya da başka bir imleyiciyi eğitimlerde kullanmaya başlamadan önce kedinizi imleyiciye koşullamalısınız, yani klik sesinin "hemen şimdi ödül geliyor" anlamına geldiğini öğretmelisiniz çünkü "klik" sesinin ya da sözcüğünüzün kedi için başlangıçta doğal olarak hiçbir anlamı yoktur. Bunu yapmak için, kediniz tok değilken ve herhangi bir şeyle uğraşmıyorken önüne geçin, clicker'la klikleyip hemen (en fazla 1 saniye içinde) kedinizin çok sevdiği bir ödül mamasını (bir lokmalık küçücük bir parça, kabaca işaret parmağı tırnağınızın 1/4'ü kadar) önüne koyun. Birkaç saniye bekleyin ve tekrarlayın. Klik+mama şeklinde 10-15 defa tekrarlayın. Günde 2-3 seans yapın. 1-2 gün devam edin. Çoğu kedi için bu fazlasıyla yeterli olacaktır. (Kullanmak istediğiniz her imleyici için bu koşullama eğitimini aynı şekilde uygulamalısınız. Başka bir imleyiciniz, örneğin, "yes" sözcüğüyse klik+mama tekrarları yerine "yes"+mama tekrarları uygulamalısınız. Ya da kediniz sağırsa ve imleyici olarak ışık kullanıyorsanız feneri aç-kapa+mama şeklinde bu çalışmayı yapmalısınız.)
Kedinize clicker koşullama eğitimini uygularken dikkat etmeniz gereken noktalar var:
1. Kediniz spesifik bir davranış göstermiyorken yani nötr bir durumdayken kliklemeniz ve ödülü vermeniz gerekiyor. Mesela, koltuğu tırmalarken ya da spesifik bir şeyle uğraşırken klikleyip ödül vermemelisiniz.
2. Klikten önce ve klikle ödül arasında dikkat çekici başka bir sinyal vermemelisiniz, spesifik bir el hareketi mesela; aksi takdirde kedinizin clicker'ı ödülle ilişkilendirmesi zorlaşabilir.
3. Clicker'ı kedinizin yüzüne yakın tutmayın; sesinden rahatsız olabilir ya da korkabilir. Rahatsız olduğunu hissederseniz kapalı avucunuzun içinde tutarak, bir kumaşa sararak ya da elinizi arkanıza götürerek klikleyebilirsiniz.
4. Kedinizin dikkatini çekmek için boşa kliklemeyin ya da seri kliklemeler yapmayın. Yalnızca bir kez klikleyin ve hemen arkasından ödül mamasını verin. Kedinizin ilgisi başka bir yerdeyse eğitimi daha sonra yapabilirsiniz. Unutmayın, her kliğin peşisıra mutlaka ödül gelmelidir, her zaman...
Artık kediniz klik sesinin "ödül geliyor" anlamına geldiğini biliyor olmalı. Sağlamasını yapmak için rastgele bir zamanda, yüzü başka tarafa dönükken klikleyin, hemen size dönüp "e hani mama?" bakışıyla bakıyorsa olmuş demektir. "Klasik koşullanma" ilişkisi artık sağlanmış oldu. Yani kedinin beyninde "klik = şimdi ödül geliyor!" oldu. Klik sesi de "ikincil pekiştirici" (ing. "secondary reinforcer") oldu. Yani, kendi içinde bir ödül değeri de taşımaya başladı çünkü mama olan asıl ödülün ("birincil pekiştirici") gelmekte olduğu mesajını kedinize vererek değerlendi. (Gerektiğini hissederseniz, clicker koşullama eğitimini uzun aralıklarla, gayet seyrek bir biçimde tekrarlayabilirsiniz. Clicker'ı düzenli olarak ve doğru bir biçimde eğitimlerde kullanırsanız zaten kediniz için değerinde bir azalma olmayacaktır ve koşullama eğitimini tekrarlamanız gerekmeyecektir.)
1. - Bilgi: Kediniz için clicker'la ödül maması arasındaki bu klasik koşullanma ilişkisi gerçekleştikten sonra clicker'la yapacağınız normal eğitimlerdeki öğrenmeler "edimsel koşullanma" (ing. "operant conditioning") olacak. Yani kedi, spesifik bir davranışını ortaya çıkardığı sonuca göre (ödül var/ödül yok) sonraki seferlerde bilinçli olarak kendi manipüle edecek.
Clicker koşullama eğitimini bitirip normal eğitimlere geçtiğinizde, kediniz istenen bir davranışı gösterdiği anda klikleyerek o ânı "işaretlersiniz". Bu, kedinizin neyi doğru yaptığını net olarak anlamasını ve bunu başka bir şeyle karıştırmamasını sağlar, hem de size mamayı vermek için biraz zaman kazandırır. Clicker'la istenen davranışı imledikten hemen sonra birincil pekiştirici olan ödül maması mutlaka gelmelidir.
Eğer öğretmeye çalıştığınız davranışın temelinde kedinin doğal bir davranışı varsa (işaret üzerine oturmak, belirli bir yeri tırmalamak vb.) tek yapmanız gereken kedinizi gözlemlemek ve istediğiniz davranışı sergilediğinde hemen klikleyerek ödül mamasını vermektir. Buna "davranış yakalama" denir (ing. "capturing a behaviour" ya da sadece "capturing"). Doğru anda fotoğraf çekmek gibi düşünebilirsiniz. Siz bunu yaptıkça kediniz de o davranışının frekansını arttıracaktır. Bu aşamada davranışı, gerekiyorsa, görsel ve/veya işitsel bir işaretle ilişkilendirebilirsiniz. Oturma örneğinde; önce rastgele oturmaları "yakalayıp" ödüllendirip davranışın gösterilme sıklığını biraz arttırdıktan sonra işareti devreye sokarsınız. Kediniz tam oturmaya başlarken "otur" (ya da herhangi bir sözcük) dersiniz ya da elinizle spesifik bir işaret gösterirsiniz; poposu yere temas ettiğinde klikleyip ödüllendirirsiniz. Bir süre bu çalışmayı sürdürürsünüz ve artık sadece işaret üzerine gerçekleşen oturmaları ödüllendirirsiniz, kendiliğinden oturmaları ödüllendirmezsiniz.
İstenen davranış iyice öğrenilip istikrarlı biçimde gösterilene kadar her doğru hareketin ödüllendirilmesi önemlidir; bu yüzden clicker'ı ve mamayı yanınızda bulundurmanız çok işe yarayacaktır. (Clicker ve mama yanınızda değilse de ağzınızla benzer bir "cıklama" sesi çıkarıp (ya da varsa imleyici kelimenizi kullanıp) sonrasında mamayı zaman kaybetmeden verebilirsiniz.)
Öğretmek istediğiniz şey kedinin doğal davranışları arasında yoksa (mesela pati vermek) o zaman kedinizin bunu ya da buna yakın bir şeyi yapmasına vesile olmalı ve sonra doğru davranış yönünde yaptığı her ilerlemeyi klikleyip ödüllendirmelisiniz. "Vesile olmak" sizin yaratıcılığınıza da bağlıdır. Burun ve pati hedefi gibi yardımcı araçları kullanabilirsiniz. (bkz. "Kedi Eğitimi-Temeller" sayfası) Parmağınızla kedinizin patisine hafifçe dokunarak patisini yerden kaldırmasını sağlayıp bunu ödüllendirerek eğitime başlayabilirsiniz. Ya da uzattığınız elinizde başparmağınızın altında kokusu güçlü bir ödül maması saklayabilirsiniz. Bu tekniğe, yani hayvanın belli bir davranışı göstermesi için onu sevdiği bir şeyle tetiklemeye "ayartma" (ing. "luring") denir. Kediniz muhtemelen önce koklayıp sonra patisiyle almak isteyecektir. Patisini elinize yönelttiği anda klikleyip ödüllendirebilirsiniz. (Bu yöntemi benimserseniz doğru hareket ve klikleme sonrasında boştaki elinizle başka bir mama tanesini ödül olarak verin.) Sonra da tam istediğiniz hareketi gösterene kadar gerekli biçimlendirmeyi yaparsınız. ("Eğitim Örnekleri" bölümündeki ilgili sayfada bu eğitimle ilgili detayları görebilirsiniz.)
Hedef davranış yönünde yapılan doğru hareketlerin ilerleyen bir rejimde ödüllendirilerek hedeflenen davranışa varmaya "davranış biçimlendirme" denir. (ing. "shaping a behaviour" ya da sadece "shaping") (İlerleyen rejim, hedefe giden yolda bir hareket başarıyla becerildikten sonra, artık onun değil, ondan sonra gelmesi gereken sıradaki hareketin ödüllendirilmesi demektir.) Sıcak-soğuk oyunu gibi düşünebilirsiniz. Hedefe yaklaşan doğru hareketler ödüllendirilir, diğer hareketlere tepki verilmez. Tepki vermemek kedi için "soğuk" anlamına gelecektir.
Önemli kural: Clicker'ı kullandıktan sonra mutlaka ödül gelmelidir ve kısa zamanda gelmelidir. (Yanlışlıkla kliklemişseniz bile ödülü vermelisiniz.) Klikleyip sonrasında ödül vermezseniz imleyici özelliğini hızlı bir biçimde yitirir. Ayrıca doğru davranış da olması gerektiği gibi güçlendirilmiş olmaz.