Baktığımız kedilerin gerçek gereksinimlerini anlamak için doğalarını anlamamız, bunun için de doğadaki kedilere bakmamız gerekir. Bilimsel adı "Felis catus" olan "evcil" kedilerimizin insanlarla etkileşime girmemiş vahşi versiyonları dünyanın birçok yerinde kentsel ve kırsal alanlarda hâlâ bulunmaktadır. Buna ek olarak, genetik araştırmaların işaret ettiği ve bugün tüm felis catusların evrimsel atası kabul edilen Kuzey Afrika yaban kedisi, felis lybica da Afrika'da, Orta Doğu'da ve Orta Asya'da hâlâ yaşamaktadır. Felis catus, felis lybica'ya hem fiziksel hem davranışsal olarak, sosyal davranışlarla ilgili bazı farklar dışında, çok benzer. Buna ek olarak, kedigiller familyasındaki 40 cm'lik kara ayaklı kediden 350 cm'lik kaplana kadar 41 tür; boy, ağırlık ve kürk özellikleri bakımından oldukça geniş bir çeşitlilik gösterse de benzerlikleri farklılıklarından çok daha fazladır. Tüm kedigil türlerini aynı hayvanın farklı boy ve kürklere sahip türevleri olarak görmek kabaca doğru bir bakıştır. Anatomik yapıları o kadar benzerdir ki farklı türlere ait aynı boydaki iki bireyin kadavrasının derileri alındıktan sonra uzmanlar tarafından bile ayırt edilmeleri zordur. Aynı şekilde, farklı tür ve boyda iki kedinin iskeletleri aynı boyda görünecek şekilde dijital bir ortamda ölçeklendiğinde ayırt edilmeleri yine kolay olmayacaktır. Yani pofuduk kediniz ile karşı karşıya kaldığınızda kanınızı donduracak bir kaplan gerçekten büyük oranda aynı hayvanın farklı boylardaki evrimsel versiyonlarıdır. 

Özetle, kedilerimizi anlamak için genel olarak kedigil familyasına, özel olarak da Afrika yaban kedisine ve vahşi yaşamdaki felis catus'lara bakabiliriz.

Kedigiller - Bugün Hâlâ Yaşayan 41 Kedigil Türü - Slayt Gösterisi

Bu slayt gösterisinde günümüzde doğada yaşayan 41 farklı kedigil türünü, korunma durumlarını ve yaşam alanlarını görebilirsiniz. Kutuplar ve Avustralya gibi bazı adalar haricinde tüm dünyaya doğal olarak yayılmış bu türler, kedigiller ailesinin olağanüstü çeşitliliğini ve "evrimsel mükemmellik"lerini yansıtır. 

Evcil Kedilerin Evrimsel Atası: Afrika Yaban Kedisi (Felis lybica)

Felis lybica hem kendinden küçük hayvanları avlayan etkili bir avcı hem de kendisini avlayabilecek yırtıcılardan kendini kurtarması gereken bir avdır; dolayısıyla hem avlayan hem de avlanan olmakla ilgili özelliklere sahip olacak şekilde evrimleşmişlerdir. Bilmemiz gereken diğer önemli türsel özellikleri ise büyük oranda yalnız yaşayan, yalnız avlanan, avını yalnız yiyen ve bölgeci hayvanlar olmalarıdır. Tüm bu temel türsel özellikler evcil kedilerimiz için de aynı şekilde geçerlidir. 

Hepsi hayattakalımla doğrudan ilişkili olan, ilgili oldukları davranışlar açısından da birbirleriyle kesişim kümeleri olan bu dört temel özellik (avcı olmak, av olmak, bölgeci olmak, soliter olmak) felis lybica'nın ve dolayısıyla felis catus'larımızın fiziksel, bilişsel ve davranışsal başlıca beceri, özellik ve gereksinimlerinin temel belirleyicisidir. Bu özelliklerin ne anlama geldiği, kedinin davranışlarını nasıl belirlediği ve etkilediği aşağıda ele alınmıştır.

Evcil Kedinin Doğadaki Kediyle İlişkisi

"Evcil Kedi"nin Evcilliği

"Evcil" kedilerimizin hem fiziksel hem de davranışsal olarak vahşi ataları felis lybica’dan pek farkı yoktur. Kedilerimizi daha iyi anlamak için “evcil”in üzerinde biraz durmakta fayda var. Kediler; köpekler, atlar, sığırlar, koyunlar, tavuklar gibi insanlar tarafından evcilleştirilmemiştir. Tarım devrimiyle birlikte Türkiye'nin güneydoğusunun da dahil olduğu Bereketli Hilâl coğrafyasında tahıl ambarlarının kemirgenleri yoğunlaştırması ve kolay avlanma koşulları sunması gibi insanlara yakın yaşamanın avantajlarını fark edip kendi kendilerine bu yarı yabanıl yaşama uyum göstermişlerdir. İnsanların da tahıl stoklarının korunduğu karşılıklı bir fayda ilişkisiyle karakterize olan bu süreç, kedilerin kalıtsal davranışlarında evrimsel değişiklikler olmasını gerektirmemiştir. Kediler, bir anlamda, hem insanları eğitmiş (kediye iyi davran➡farelerden kurtul, yiyeceğini koru, hastalıklardan korun) hem de bu arada kendi kendilerini kısmen evcilleştirmiştir. (Güncel bilimsel bulgulara göre Kuzey Afrika yaban kedisi felis lybica'nın insanlarla birlikte yaşamaya başladığı ilk coğrafyanın, ve belki evcil kedi felis catus'un da ilk ortaya çıktığı coğrafyanın yaklaşık 9500 yıl kadar önce, Türkiye'nin güneydoğusuyla Bereketli Hilal'in kesiştiği bölge olması yüksek bir ihtimaldir. bkz. Kaynak; 18:12-22:16) 

Kedilerin insanlarla birlikteliğinin tarihi de köpeklere göre hem çok daha kısadır hem de birlikteliğin niteliği ve gelişimi farklıdır. (Bugünkü bilgiler ışığında köpeğin atasının modern kurtların atasından ayrılışının en az 27 bin yıl önceye dayandığı düşünülmektedir.) İnsanlar ihtiyaçları ve göz zevkleri doğrultusunda, yapay seçilim yoluyla bugün gördüğümüz 356 ırk köpeği üretmiştir. Basenji, malamut, husky ve akita gibi birkaç ırk dışında günümüz köpek ırklarının tamamı insanlar tarafından “yapılmıştır”. (bkz. ilgili Evrim Ağacı makalesi) Bu durum atlar vb. diğer evcilleştirilmiş hayvanlar için de geçerlidir. Cins olmayan kedilerde böyle bir durum söz konusu değildir; dolayısıyla vahşi atalarının tüm özelliklerini bünyelerinde barındırırlar. Bu özellikleriyle insanlar tarafından evcilleştirilen diğer tüm hayvanlardan ayrılırlar. Yani hem fiziksel hem davranışsal özellikler açısından vahşi doğadaki halleri bozulmamıştır. Doğaya bırakılan kediler vahşi yaşama uyum sağlayarak hayatta kalmayı ve eş bulabilirlerse türlerini devam ettirmeyi başarırlar. (Bir grup köpek doğaya terk edilip insan desteğinden mahrum bırakılırsa açlıktan birbirlerini yemeye başlar ve sonra ölürler.) 

Bu bilgilerden yola çıkarak aslında "evcil kedi" ifadesinin durumu çok iyi ifade etmediğini anlayabiliriz. Kedilerle etkileşmeyi ve kedi bakmayı sıradışı ve büyüleyici kılan, her şeyden önce vahşi yönü tamamen aktif bir hayvanla, bir "mikro panterle", ölüm tehlikesi yaşamadan sosyal niteliği yüksek, arkadaşça bir ilişki kurabilmemizdir. Bu mikro panterin panterliğini tatmin etmek için ise onları kedi oltasıyla düzenli olarak oynatmamız gerekir. (Bu konu, "Evdeki Kedi" bölümümüzdeki "Kediler ve Avcılık" sayfamızda kapsamlı olarak ele alınmıştır.) 

Peki insanlara yakınlık gösteren kedilerle insanlardan kaçan kediler arasındaki bu fark nasıl oluşuyor? Yapılan çalışmalar göstermiştir ki belirleyici sosyalizasyon dönemi denen küçüklüklerindeki kısa bir aralıkta, 2. haftadan 7. ilâ 8. haftaya kadar, insanlarla pozitif etkileşimleri olmuş kediler (etkileşim miktarı az olsa bile) hayatları boyunca insanlarla iletişim kurmaya meraklı hayvanlar olabilmektedir. Bu dönemde insanlarla hiç etkileşimde bulunmamış kediler bir daha kolay kolay evcilleşemez. Sokaklardaki "kaçan kediler"in çoğu böyledir. Antrozoolog Prof. John Bradshaw'a göre bunun tek istisnası böyle bir kedinin ölümcül bir durumdan bir insan tarafından kurtarılmasıdır. O durumda bile sadece kendisini kurtaran insana yakınlık gösterecektir.

Evcil Kedinin Doğadaki Kediden Farklılıkları

Kedilerimizde gözlemlenen ve vahşi atası felis lybica'da görül(e)meyen bir özellik, insanlarla etkileşimde sergileyebildikleri gelişmiş sosyalliktir. Etkileşimin bazı unsurları açısından köpekle aynı düzeyde sosyal davranışlar gösterdikleri bazı bilimsel çalışmalarda gözlemlenmiştir. Eğitim sonrası insan jestlerine cevap verebilirlik, mesela bir insanın altında mama olan kabı işaret etmesi ve kedinin bunu anlayıp doğru kaba gitmesi (Miklósi, 2005), tehlikeli olup olmadığını anlamadığı yabancı bir durumda güvendiği insanın beden dilini ve tepkisini gözlemleyerek buna göre çıkarımda bulunmak ve ona göre davranmak (Merola, 2015); ebeveyn-küçük çocuk ilişkisine benzer şekilde yabancı bir ortamda yalnız bırakıldığında paniklemek ve bakıcısını aramak, bakıcısı geri geldiğinde rahatlamak (Vitale, 2019); sahibinin duygusal durumlarına hassasiyet göstermek, özellikle kötü hissettikleri zamanlarda onlarla daha çok zaman geçirmek, sürtünmek, gözlerine bakmak, çeşitli sesler çıkarmak gibi teselli edici, destekleyici davranışlar göstermek (Turner, 2001) kedilerin insanlarla ilişkilerindeki sosyallik kapasitelerine dair örneklerden bazılarıdır. Sahibi tarafından oyun sırasında tolerans limitini aşacak şekilde kasıtlı olarak bedenen kısıtlanıp agresif davranış göstermeye zorlandığında ve ısırdığında, sahibi canının yandığını ifade eden bir ses çıkarırsa ısırmayı hemen bırakıp ısırdığı yeri uzun süre yalamak gibi bilimsel gözlem niteliği kazanmamış birçok enteresan sosyal davranış gözlemi de bulunmaktadır.   

Felis catus'un felis lybica'da görül(e)meyen başka bir özelliği ise ortamdaki kaynakların miktarına bağlı olarak çoğunlukla dişilerden oluşan koloniler halinde yaşayabilmesidir. (Erkeklerin tekil yaşamalarına imkan verecek miktarda kaynağı sağlayan daha büyük bir dolaşım alanları ya da bölgeleri vardır.) Kolonileri oluşturan bireyler arasındaki ilişkiler şempanze gibi sosyal memeli türlerinde görülen grup içi ilişkiler kadar gelişmiş olmasa da bu davranış, doğadaki vahşi atalarına göre dikkat çekici bir farklılıktır ve yüksek uyum kabiliyetlerinin birçok örneğinden biri olarak görülebilir. (Bu yeni sosyal becerilerin tarım devrimiyle birlikte, gıda kaynaklarının tahıl depolarının olduğu alanlarda yoğunlaşması ve çok sayıda kedinin aynı bölgede yaşamaya başlamasıyla geliştiğini öne süren hipotezler bulunmaktadır.) Akraba dişiler yavru bakımında işbirliği yapabilmektedir. Bir anne avlanmaya gittiğinde onun yavrularına başka bir dişi bakabilir. Yavrular ilk haftalarda kardeşleriyle sonraki aylarda ise kuzenleriyle ve beraber büyüdükleri diğer yakın kedilerle oyun oynayabilmektedir. Bu koloniler ömür boyu bozulmadan sürebilmektedir. Ayrıca, hem bu ortak yaşamın hem de belki insanlarla beraber yaşamanın bir getirisi olarak, doğadaki felis lybica'da gözlemlenme şansı pek olmayan, sosyal iletişime yönelik bedensel mesajları ve vokalizasyonları daha yoğun bir şekilde kullanmaları da dikkat çekmektedir. Tüm bu özelliklerden yola çıkarak, felis catus'un hem sosyal hem de soliter bir tür olduğu söylenebilir çünkü iki şekilde de hayatta kalıp türünü devam ettirebilmektedir. 

Felis lybica'nın yukarıda sayılan bu temel türsel özellikleri (avcı olmak, av olmak, bölgeci olmak, soliter olmak) evcil kedilerimizde de, sosyal özelliklerinin yanında, aynı şekilde bulunmaktadır ve onların davranışlarını ve çevresel gereksinimlerini büyük oranda belirler; dolayısıyla onlara evde nasıl bakmamız gerektiği konusunda da en temel yol göstericilerdir.

KAYNAKLAR ve İLERİ OKUMA

• S. L. H. Ellis ve ark. (2013). AAFM and ISFM Feline Environmental Needs Guidelines:. Journal of Feline Medicine and Surgery. DOI: 10.1177/1098612X13477537. | Arşiv bağlantısı

• V. Fellegi. The Evolution of the Social Feline. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2021. Alındığı yer: Modern Cat | Arşiv bağlantısı

• I. Merola ve ark. (2015). Social referencing and cat–human communication. Animal Cognition. DOI: 10.1007/s10071-014-0832-2 | Arşiv Bağlantısı

• K. Vitale  ve ark. (2019). Attachment bonds between domestic cats and humans. Current Biology. DOI: 10.1016/j.cub.2019.08.036 | Arşiv Bağlantısı

• Á. Miklósi ve ark. (2005). A Comparative Study of the Use of Visual Communicative Signals in Interactions Between Dogs (Canis familiaris) and Humans and Cats (Felis catus) and Humans. Journal of Comparative Psychology. DOI: 10.1037/0735-7036.119.2.179 | Arşiv Bağlantısı

• Cat Tales. PBS NOVA. Erişim Yeri: Youtube

• Kate Wong. Cats Are Perfect. An Evolutionary Biologist Explains Why

• Kate Wong (2023). Cats Are Perfect. An Evolutionary Biologist Explains Why. Erişim tarihi: 3 Ekim 2025. Erişim yeri: Scientific American | Arşiv bağlantısı