Kediler; görece küçük ve doğada tek başlarına hayatta kalmayı başarması gereken bir tür olarak yaralanma riski oluşturabilecek ya da güvenlik duygularını bozabilecek her şeyden korkmak, uzak durmak ve kaçınmak üzere evrimleşmişlerdir; ve bu özellik semeresini fazlasıyla vermiş; kediyi bugün bildiğimiz, neredeyse dünyanın her yerinde hayatta kalma ve türünü devam ettirme performansı oldukça yüksek hayvan kılmıştır. Bu biyolojik özellik evlerimizde baktığımız kedilerimizde de aynı şekilde işlemektedir. Yani kediler; aşina olmadıkları ve/veya küçüklüklerinden itibaren pozitif bir biçimde hayatlarında olmayan ve/veya daha önceden korkarak ya da acı-ağrı çekerek deneyimledikleri ve/veya duyusal konfor eşiklerini aşan uyaranlardan (insan, hayvan, nesne, koku, temas, ses, olaylar ya da durumlar) rahatsız olurlar, strese girerler, hatta çok korkabilirler. Kapalı ev ortamında uzaklaşma imkânları da kediyi tatmin edecek düzeyde olmadığı için bu uyaranların ortaya çıkışı kedi için daha da büyük bir sorun oluşturur. Kedinizi ya bu tür uyaranlara maruz bırakmamalı ya da hayatınızdan çıkarmanız mümkün olmayan, kontrolünüz dışında ya da kedinize uygulamanız gereken bir şeyse, kedinizi, önceden, korkmaması için ya da korku çoktan oluştuysa korkusunu yenmesi için eğitmelisiniz. (Birincisi daha kolay ve sağlıklı olandır.)
Sadece bunlarla sınırlı olmamak üzere; kedinize aldığınız bazı yeni ürünler (mesela tırnak makası, tarak ya da furminator); tırnak kesimi, diş fırçalama, parazit ilacı ya da diğer tıbbi uygulamalar, taşıma çantasına girmek ve uzun süre içinde kalmak, veterinere gitmek, elle muayene, iğne yapılması, eve misafir gelmesi, ev hayatına yeni bir kişinin ya da bir hayvanın katılması, evin standart koku profilini değiştiren durumlar, elektrikli süpürge, gök gürültüsü, inşaat gürültüsü vb. yüksek seviyeli seslerle karakterize olan olayları bu kapsamda değerlendirebilirsiniz.
Bu eğitimde duyarsızlaştırma ve karşı koşullandırma olarak adlandırılan, çoğunlukla birlikte uygulanan iki teknik kullanılır. Duyarsızlaştırma, kedinizi korktuğu şeye, korkmayacağı kadar düşük uyaranlık düzeylerinden başlayarak kademe kademe artan bir rejimde alıştırmaktır. Korkulan nesne, olay ya da durumun uyaranlık düzeyi, ondan kedinizin duyularına ulaşan uyaranların (kokusal, görsel, işitsel vb.) düzeyidir. Örnek: Korku kaynağı gürültü üretiyorsa, ilk önce kedinizin kulağına aynı sesin daha düşük düzeyli bir halinin gelmesini sağlamalısınız. Kediniz gök gürültüsünden korkuyorsa, kaydedilmiş bir gök gürültüsü sesini müzikçalarınızdan düşük ses düzeyinde dinletmek ya da elektrikli süpürge sesiyse süpürgeyi daha düşük güçte çalıştırmak ya da aradaki bir kapıyı kapatmak gibi... Kediniz azalttığınız uyaranlık düzeylerine alıştıkça bunu kademe kademe arttırarak orjinal haline kadar yükseltirsiniz. Duyarsızlaştırma eğitimlerindeki en önemli noktalardan biri hayvanınızın türüne özel beden dilini bilmeniz ve eğitim sırasında iyi gözlemlemenizdir. Kademelendirmeyi olması gereken kadar küçük aralıklarla yapıp yapmadığınızı bu gözlem sayesinde anlayabilirsiniz. Kedinizin korkusunun tetikleneceği eşiğin üzerine çıkarsınız "duyarlılaşma" yoluyla tam tersi bir sonuca yol açabilir, yani kedinizin hızla artan ve genellenen bir korku geliştirmesine de neden olabilirsiniz. ("Kedi İletişimi" bölümündeki "Beden Dili" sayfamıza, özellikle "Tedirginlik, Endişe, Korku" başlığına bakmanızı tavsiye ederiz.)
Karşı koşullandırma ise hayvanın, rahatsız olduğu, hoşlanmadığı ya da korktuğu bir şeyi pozitif bir deneyime çevirmek için kullanılır. Bunu yapmak her zaman gerekmeyebilir (yani sadece duyarsızlaştırmayla korkunun nötrlenmesi amaçlanıyor olabilir) ama konu doğrudan kediye uygulanacak ya da hep hayatında olacak bir şeyse ve kedi bundan rahatsız oluyor ya da korkuyorsa, önce duyarsızlaştırmayla korkusunu yenmeniz sonra da karşı koşullandırmayla deneyimi olumluya çevirmeniz daha iyi olabilir. Örn: Çoğu kedi sahibinin hayatından çıkaramayacağı ve genelde kedilerin de çok korktuğu bir şey olduğu için seçilen elektrikli süpürge örneği üzerinden bu eğitimin prensiplerini aşağıda görebilirsiniz.
NOT: Kedinizi elektrikli süpürgeye daha hiç maruz bırakmamışken, taşıma çantasına sokup veterinere hiç götürmemişken, hiç deri üstü parazit ilacı uygulamamışken, ağızdan hap vermemişken, tırnaklarını kesmemişken, dişlerini fırçalamamışken... Konu ne olursa olsun, onun için korkutucu olabilecek, kaçınmak isteyebileceği bir deneyimi kediniz henüz hiç yaşamamışken burada anlatılan duyarsızlaştırma prensiplerini içeren bir eğitimi uygulamanız hem çok daha kolay ve etkili sonuç almanızı sağlar hem de kediniz için daha iyi olur.
NOT: Kedinizin yeni eşyaları, yeni aletleri, eve giren yeni şeyleri keşfetme ve inceleme davranışlarını engellememeli; tam tersine, kedinizin korkmayacağı kurgular içinde, ödüllendirerek teşvik etmelisiniz; incelediği şey kendisiyle ilgili bir şey olmasa bile... Sistematik olarak böyle bir tavrı benimseyip yeni şeylere yaklaşma ve inceleme davranışlarını düzenli olarak ödüllendirip pekiştirdiğinizde kedinizin aşina olmadığı ama hayatına girmek zorunda olan bir şey ortaya çıktığında (yeni bir süpürge, kıl toplayıcı bir tarak, tırnak makası, şırınga vb.) kedinizin bu yeni nesneyle ilgili pozitif algılar geliştirmesi, onu kolay kabul edebilmesi için değerli bir ön hazırlık yapmış olursunuz. Nesne kedinize ne kadar garip, itici ya da önemsiz görünürse görünsün daha önce keşfetme ve inceleme davranışları pekiştirildiği için bu nesneye yaklaşması çok daha kolay olacak; normal koşullarda, çekindiği ya da önemsemediği için yakınına gelmek istemeyeceği bir nesneyi rahatlıkla inceleyebilecektir. Yani hayatına girmesi gereken o yeni şeyle ilgili "duyarsızlaştırma ve karşı koşullandırma" eğitiminizin önemli bir adımı kendiliğinden sağlanmış olur. O noktadan itibaren kademelendirilmiş bir süreçte pozitif pekiştirmeyi kullanarak o nesneyle ilgili kedinizde hedeflediğiniz davranışa doğru ilerleyebilirsiniz.
Ev yaşamında çoğu kedinin korktuğu şeylerin başında elektrikli süpürge gelir. Kedi için elektrikli süpürge, bölgesinde bir anda ortaya çıkan, godzillavari korkunç bir yaratıktır çünkü tehdit edici düzeyde büyüktür, çok garip bir görünüme sahiptir (makineyi, hortumu, boruyu ve başlığı birlikte düşününüz), aşırı gürültülü ve hareketlidir; hareketleri de öngörülemezdir. Cismiyle ve süpürme olayının tamamıyla, kedinin duyusal konfor ve güvenlik eşiklerini aşan, çok sıradışı bir durum söz konusudur. Bundan dolayı, birçok kedi elektrikli süpürgeden çok korkar. Bu korkunun duyarsızlaştırma eğitimiyle hızlı bir şekilde ortadan kaldırılması kedinizin hayatı boyunca evde düzenli olarak maruz kalacağı bu olaydan olumsuz etkilenmesini, bölgesine karşı güveninin azalmasını engelleyecektir.
Bu eğitimde kullanılan teknikler:
Duyarsızlaştırma ve Karşı Koşullandırma, Pozitif Pekiştirme, Kademelendirme
Kedinizin elektrikli süpürge korkusunu yenmesini amaçlıyor (duyarsızlaştırma), hatta mümkünse aleti sevmesini ve fazla kıllarını almak için kedinizi "süpürebilmeyi" istiyorsunuz (karşı koşullandırma)... Birinci kısım aslında oldukça kolay, ikinci kısım ise biraz daha sabır ve eğitimle başarılabilecek bir şey. (Her zaman olduğu gibi, her kedinin kendine has bir kişiliği olduğunu ve bazı kedilerin elektrikli süpürgeyle süpürülmeyi hiçbir zaman kabul etmeyebileceğini unutmamak gerekir. Böyle durumlarda kedinizi zorlamamalısınız...)
Burada karşımızda iki problem var. Birincisi korkunun yenilmesi; bunu duyarsızlaştırma eğitimiyle sağlamamız gerekiyor. İkincisi ise kedinin çalışan bir süpürgeyi pozitif bir olay olarak görmesi ve vücuduna temasından rahatsız olmaması hatta keyif aldığı için istemesi yani pozitif pekiştirme yoluyla karşı koşullandırma eğitimi.
Sıfır durumundan, yani kedinin süpürgeden korkup kaçtığı şu anki durumdan hedefe doğru, kedinizin mizacına uygun olarak kademelendirilmiş, yani hiçbir aşamada kedinizin zorlanmayacağı bir süreç içinde duyarsızlaştırma ve karşı koşullandırma eğitimini uygulamalısınız:
Korku varsa korkuyu üreten nesne/durum/olay üzerinden yeni öğrenme deneyimleri üretilemez dolayısıyla önce duyarsızlaştırma eğitimiyle kediye elektrikli süpürgeden korkmamayı öğretmemiz gerekiyor. (Bu aşamanın ne kadar süreceği kediden kediye, süpürgeden süpürgeye ve eğitmenden eğitmene çok değişebilir. Birkaç hafta, birkaç ay hatta çok korkan bir kediyse birkaç yıl bile sürebilir...) Süpürgenin kedi için uyaranlık düzeyini azaltmamız gerekiyor ki kediyi korkutan eşiğin altına inelim. Bunun için yapabileceklerinizden bazıları: Süpürgeyi kedinizin olduğu odada çalıştırmamak, çalıştırırken aradaki bir kapıyı kapatmak, süpürgeyi daha düşük güçte çalıştırmak, süpürgeyi çalışmazken (yani sessiz ve hareketsizken) ortalıkta bırakmak ve kediniz yaklaşırsa, ilgi gösterirse, koklarsa hemen ödüllendirmek (yanınızda ödül mamaları taşımalısınız), kediniz eğer süpürge çalışırken süpürgenin olduğu odada durabiliyor ama yaklaşmıyorsa süpürgeyi kesinlikle onun üzerine doğru hareket ettirmemek, çok yaklaşmamak vb. Kedinizin beden dilini iyi okumalı ("Kedi İletişimi" bölümümüzdeki "Beden Dili" sayfamızdan faydalanabilirsiniz.), önce süpürgenin uyaranlık düzeyini, yani cisminin, sesinin ve "davranışlarının" kedinizi etkileyişini hiç korkmayacağı seviyelere kadar düşürmeli; sonra alıştıkça yavaş yavaş süpürgenin uyaranlık düzeyini arttırmalı, alışmıyorsa bir önceki aşamaya geri dönmelisiniz. Tüm bu süreçlerde kedinizin beden dilini, tepkilerini iyi gözlemleyerek süpürgeyle etkileşimlerindeki sakin ve rahat oluşlarını sık sık ödüllendirmelisiniz.
Genel bir kural olarak, ödüllendirmeler hemen yapılmalıdır. Ödüllendirilen davranışın üzerinden 1-2 saniyeden fazla zaman geçtikten sonra kedi davranışla ödül arasında ilişki kuramaz. Kediniz süpürgeye yaklaşıp kokladı diyelim, hemen, en fazla 1-2 saniye içinde bu cesaretli davranışı ödüllendirmelisiniz. Yanınızda ödül maması yoksa da pekiştirici sözcüğünüzü söyleyip kedinizin kafa bölgesini yavaşça okşayabilirsiniz. Pekiştirici sözcük için bu bölümdeki "Kedi Eğitimi - Temeller" ve "Kedi Clicker Eğitimi" sayfalarımızdan faydalanabilirsiniz.
Bu korkular tamamen yenildikten ya da kedinin umursamayacağı kadar küçültüldükten sonra, yani kediniz çalışan bir süpürgenin yakın çevresinde rahatça dolaşabiliyorsa hatta oturabiliyorsa, ödüllendirme yardımıyla karşı koşullandırma tekniğini uygulayarak kediye çalışan bir elektrikli süpürgeyi pozitif bir şey olarak algılamayı öğretmemiz gerekiyor. Bunun için süpürgeyi kullanmasanız bile ara ara ortaya çıkartıp kedinizi ödüllendirin, onunla oynayın, seviyorsa yumuşak uçlu bir tarakla kafa masajı yapın, alete yaklaşıp koklarsa mutlaka ödüllendirin, cisimlerin yanağına sürtülmesinden hoşlanıyorsa çalışmayan süpürgenin emici parçasını, kedinize doğru burnu yüksekliğinde tutun ve gelip kokluyorsa, sürtünüyorsa sözle ve gıdayla ödüllendirin. Yani süpürgenin ortaya çıkışının ve çalışmayan cisminin sevdiği şeylerle güçlü bir şekilde ilişkilenmesini sağlayın.
Bu da başarıldıktan sonra çalışmayan bir süpürgenin bedenine (önce sadece gıdısına, yanaklarına ve boynuna) temasını pozitif bir deneyim olarak algılamasını sağlamamız gerekiyor. Kediniz eğer kafasına masaj yapılmasını seviyorsa işiniz çok kolay olacak çünkü masajın kendisi zaten ödül niteliğindedir. Yani davranışsal hedefiniz aynı zamanda ödülün ta kendisi olacak. Böyle durumlarda öğrenme hızlanır ve aşırı kolaylaşır. Masaj kediniz için yeterince güçlü bir ödül değilse ödül maması kullanmalısınız.
Bu da başarıldıktan sonra çalışan bir süpürgenin bedenine temasını pozitif bir deneyim olarak algılamasını sağlamamız gerekiyor. Önce süpürge düşük kuvvette çalışırken ve teması sadece yanak altı ve boyun civarında tutarak, ve süre olarak da kısa tutarak başlayıp alışma ve sorunsuz kabul gerçekleştikçe tüm parametreleri hedeflenen noktaya gelinceye kadar azar azar arttırarak ilerleyebilirsiniz. Bu aşamada da, tüm süreç boyunca kedinizin doğru davranışlarını (rahat ve stressiz durma) ödüllendirin ve onu fazla zorlamayın. 10 saniyeye tahammül ediyorsa 1 dakika yapmaya çalışmayın, önce 15 saniyeyi hedefleyin.
Tüm bu aşamalar gerekirse kendi içlerinde de alt aşamalara ayrılabilir.
Daha hassas bir kediyi süpürgeye alıştırmak için (ya da herhangi bir eğitim sürecinde) kademelendirmeyi daha fazla yapmak, her kademe için eğitim seansı sayısını arttırmak gerekebilir. Ya da çok daha korkusuz bir kedi için doğrudan çalışmayan bir süpürgeyle gıdı masajıyla yani direkt temasla başlanabilir.
"HEDEFTEKİ DAVRANIŞA GİDEN YOLU KEDİNİN KİŞİLİĞİNE VE TERCİHLERİNE UYGUN OLARAK TASARLANMIŞ PARÇALARA AYIRMAK VE SIRAYLA AŞAMA AŞAMA İLERLEYEREK HEDEF DAVRANIŞA ULAŞMAK" ŞEKLİNDE TANIMLAYABİLECEĞİMİZ BU ÖRNEKTEKİ METOD, BİRDEN FAZLA ÖĞRENİM PARÇASI OLAN TÜM EĞİTİMLER İÇİN GEÇERLİDİR. Çok daha komplike bir eğitimde bunun nasıl kullanıldığını görmek için "DİŞ FIRÇALAMA EĞİTİMİ" sayfasının sonunda örnek olarak verilen, bir kedinin astım inhalatörüne alıştırılma eğitimini gösteren videoya bakabilirsiniz.
KORKMAMA EĞİTİMİ (DUYARSIZLAŞTIRMA EĞİTİMİ)
TAŞIMA ÇANTASINI SEVME ve VETERİNERE GİTME EĞİTİMİ
S. Ellis., J. Bradshaw (2016). The Trainable Cat: A Practical Guide to Making Life Happier for You and Your Cat. ISBN: 9780141979328 (ISBN10: 0141979321). Yayınevi: Penguin Books